Inter-University Research Institute Corporation National Institutes for the Humanities National Museum of Ethnology

Ko e faitā ʻo Siaosi Palauni´: P.J.Mathew, Misiume ʻEfinolosia Fakafonua*1

ʻOku fakatolonga ʻi he Misiume ʻAositelelia ʻi Senē ʻa e ngaahi peleti ʻo e tatau e faitaʻa naʻe fai ʻe Siaosi Palauni. Ko hono ʻuhinga´ he naʻe kamata ʻene faitā he 1875, koʻene ngāue ʻoku kau ia he ngaahi fuofua lekooti fakafaitā he feituʻu Pasifiki Tonga. Naʻa ku fiefia heʻeku monūʻiaʻou sio kotoa he ngaahi ʻata ʻe 900.

Ko Siaosi Palauni mo e kakai he motu ko Woodlark, he 1880 tupu.
Ko e ngaahi ʻimisi fakakaumeʻa ʻo e Misiume ʻAositelelia.
Ko e ngaahi vaka misinale´ mo e pōpao fakafonua´, Niu Kini 1897. Naʻe fokotuʻu e fale misinale´ he 1875, pea tafoki e kakai e Motu Tiuke ʻo ʻIoke he konga ki mui ʻo e 1870 tupu´.

Ko ʻeku ongoʻi´ ko Palauni´ ko e tokotaha faitā lelei ʻaupito. Neongo naʻa ne ngāueʻaki e fanga kiʻi peleti sioʻata, ka naʻa ne faitaaʻi kongokonga pe e ngaahi ʻimisi ʻo ʻikai ngata pe he ngaahi meʻa ʻoku tuʻu maʻu´ (kau ai mo e ngaahi fika ke fakaʻilonga´), ka naʻe kau ai mo e ngaahi meʻa ʻoku ngaungaue, hange ko e popao he funga tahi´.

Ko ʻene ngaahi ngāue´ kau ai e fakaafeʻi e kakai e motu ki hono ngaahi fale misinale´, kau misinale ʻo e kolo´, pea mo e vaka ʻo e kau misinale´. Tanaki atu ki heʻene ngaahi ngāue felālāveʻi mo ʻene ngāue fakamisinale, naʻa ne faitaaʻi e ngaahi meʻa mahuʻinga fekauʻaki mo e kakai, kau ai e ngaahi teunga fakafonua e kakai e motu´, ngaahi kolo´, ngaahi toʻonga kehekehe ʻa e kakai e kolo´ mo ʻenau ngāue kehekehe, hangē ko e ngaohi e ngaahi kato´ pe meʻa fangota´, pea mo e anga hono utu ʻo e ʻufi´. Naʻe to e hanga ʻe Palauni ʻo faitaaʻi e ngaahi ʻata lahi ʻo e ngaahi ʻakau´ mo e anga e tuʻu fakaenatula ʻa e fonua´, ʻa ia ʻoku fuʻu mahuʻinga ki he ako e hisitōlia ʻo natula´. Lahi mo e ngaahi meʻa lahi kehekehe naʻe faitaaʻi ʻe Palauni fekauʻaki mo e anga ʻene moʻui ko e tokotaha fekumi ki he tuku fakaholo e moʻui ʻa e kakai´ mo e hisitōlia fakanatula, pea mo ʻene hoko foki ko e fakamisinale.

Ko Palauni´ko e taha ia he kau paionia faitā he feituʻu Pasifiki Saute´. Naʻa ne tuku mai e ngaahi ʻata ʻimisi mahuʻinga ʻaupito ʻo e matakali mo ʻenau ʻulungaanga fakafonua pea mo e ʻatakai ʻo e feituʻu, lolotonga e senituli taha hiva´. Naʻe ai e tui naʻe hanga ʻe Palauni ʻo faitaaʻi tuʻo ua e ngaahi ʻata´. Kae pango´ naʻe ʻikai ha ʻilo ki he ngaahi ʻata naʻe mole´.

*1 Ko e fakamatala koʻeni naʻe fuofua pulusi ia ʻi he tohi naʻe kau ʻi he Fakaʻaliʻali ʻa Siaosi Palauni he 1999 (Ishimori, ed 1999 Koloa Tuku fakaholo ʻo e Pasifiki Saute, Fakaʻaliaʻali ʻa Siaosi Palauni ʻi he Misiume ʻEfinolosia Fakafonua. Senri Foundation, Siapani) (vakai ki he ʻFakaʻaliʻaliʻ).

*2 Ko e kau tauhi misiume ʻa Minpaku ʻoku nau tali lelei ha ngaahi fakamatala fekauʻaki mo e ngaahi laʻi taa naʻe ʻai ʻe Siaosi Palauni pea ʻoku tauhi ia he tānakiʻanga fakamatala ki he kakai pea mo e taautaha. Vakai ki he peesi ʻo e Kuletiti & Konituleki ki ha ngaahi fakamatala ʻo e anga hoʻo fetuʻutaki mai kiate kimautolu.

Ko e ngaahi ʻatakai ʻo e motu Pasifiki´ naʻe sio ai ʻa Siaosi Palauni´: P.J. Mathews

Ko e liliu faka-Siapani ʻo e tohi´ni ʻe ala maʻu ia he voliume 10 ʻoʻetau Lipooti Senri Ethological Reports ʻStudies, ʻi he tātānaki fakamatala ʻa Siaosi Palauniʻnaʻe ʻetitaʻi ʻe Shuzo Ishimori mo Isao Hayashi. Ke sio ki he PDF hono liliu faka-Siapani (ジョージ・ブラウンの見た島嶼環境), lomiʻi heni.